معماری آغازگاهی برای تاریخ‌های تئاتر؛

مصطفا مرادیان،

تاریخ‌های «تئاتر»، آغازگاه آن را با پدید آمدن معماری تئاتر یکسان می‌دانند و بسیاری از نگارش‌های تاریخی بر پایۀ بناهای عظیم یونانی شکل می‌گیرد و تاریخ‌های تئاتر برای پدیدارهای نمایشی و اجرایی پیشامعمارانۀ تئاتری، از واژگان «آیین» و «نمایش» بهره می‌برند. به دیگر سخن، معماری تئاتر، نقطۀ انتقال از آیین به تئاتر است. اساساً واژۀ تئاتر دلالت بر مکان و معماری آن دارد؛ نخست به محل تماشا، «تئاترون» و سپس به نوع ویژه‌ای از هنرهای نمایشی که در مکان تئاتر اجرا می‌شده است، نیز «تئاتر» گفته‌اند. بنابراین نقطۀ آغازین نظریۀ تکامل تئاتر، شکل‌گیری و رشد «اجرا» در مقام هنری با ساختارهای مشخص که دربرگیرندۀ انواع و اقسام کردارهای نمایش‌گرایانه است را برابر با ساخت اولین بنای تئاتر یونان، «تئاتر توریکوس»، مربوط به سدۀ ششم پیش از میلاد، می‌دانند. در حقیقت «مکان» با بخشیدن «نظم»ی ویژه به آیین، به شکل‌گیری تئاتر و رشد زبان و فرهنگ آن می‌انجامد.

معماری تعیین‌کنندۀ محل بازی و الزامات بهتر شدن این هنر است و کم‌کم خود را با ‌افزودن دیگر فضاهای جنبی گسترش می‌دهد. معماری نقشی برجسته در ماندگاری تراژدی‌نویسان برجسته‌ای چون اشیل، سوفوکل، اورپید و آریستوفان دارد و در بیشتر نوشته‌های تاریخی، نام این نویسندگان در کنار تئاتری که در آن به اجرای تراژدی و کمدی می‌پرداختند، می‌آید.

این نگاه باگذشت ۲۵۰۰سال هم‌چنان بر تاریخ تئاتر سایه می‌اندازد و گاهی در توصیف هر اجرایی به ظرفیت‌هایی اجرایی ساختمان آن نیز پرداخته می‌شود. البته در دوران حاضر، نگاه‌های گوناگون سیاسی، مذهبی، اجتماعی و… به تاریخ تئاتر وجود دارد، اما نکتۀ چشم‌گیر در جریان غالب تاریخ تئاتر، تقسیم تکامل و دگرگونی آن بر پایۀ بناهای تئاتری است.

در سدۀ بیست‌ویک میلادی شاید بتوان چنین نگاهی را نقد یا رد کرد، اما به‌راستی در شش‌صد یا هفت‌صد سال پیش از آن، تاریخ‌نگار، برای پرتو افکندن بر تاریکنای تاریخ تئاتر، بهتر از این ویرانه‌های باشکوه جهان باستان که روزگاری بزرگ‌ترین و مهم‌ترین تئاترهای دنیا را در آن اجرا می‌کرده‌اند، چشم‌انداز یا دست‌آویزی داشته است؟